Thursday, May 22, 2003

فرايند يادگيري و ذخيره اطلاعات در مغز

يادگيري نه فقط فراگيري دانستنيهاست، بلكه مقابله مستمر با فراموشي نيز هست. در اين مبارزه، كسي موفق مي شود كه در مورد فرايندهاي زيستي يادگيري، اطلاعات كافي داشته باشد.

اطلاعات فراواني توسط حواس به مغز ارسال مي شوند، اما فقط بخش كوچكي از آنها حياتي و مورد نياز هستند. قسمت اعظم آنها اضافي ارزيابي شده و از ذخيره شدن آنها ممانعت به عمل مي آيد. زيرا اگر همه اطلاعات در مغز باز انديشي و ذخيره شوند، استفاده و كاربرد آنها غير ممكن خواهد بود. به همين دليل، فراموشي يكي از فرايندهاي بسيار حياتي است.
فرايند حفظ و ذخيره اطلاعات در حكم يك صافي بسيار مهم است كه مانع ذخيره شدن اطلاعات غير ضروري و اضافي مي شود.

فرايند انتخاب و ذخيرة اطلاعات عبارت است از:
1- حافظه بسيار كوتاه يا حساس. اطلاعات در اين قسمت براي يك تا دو ثانيه ذخيره مي شوند. از بخش اعظم آنها، به دليل عدم اهميت، چشم پوشي مي شود. فقط معدودي از اطلاعات كه با اهميت و حياتي هستند، به حافظه كوتاه مدت ارسال مي شوند.

2- حافظه كوتاه مدت. در اين قسمت، اطلاعاتي كه توسط حافظة بسيار كوتاه، با اهميت ارزيابي شده اند، به مدت 20 ثانيه ذخيره مي شوند. از اين ميان، موارد حياتي به حافظه دراز مدت ارسال مي شوند.
حافظه كوتاه مدت را "حافظه كار" مي نامند، زيرا تنها بخشي از حافظه است كه اطلاعات را آگاهانه انتخاب و ذخيره مي كند. اطلاعات نادرستي كه قبلا در حافظه دراز مدت ثبت شده، توسط اين بخش، اصلاح و اطلاعات غير ضروري پاك مي شوند.
اطلاعاتي كه آگاهانه مورد ارزيابي قرار مي گيرند، بيش از 20 ثانيه در حافظه كوتاه مدت مي مانند. اطلاعات در حافظه كوتاه مدت، با اطلاعات ذخيره شده در حافظه دراز مدت، مقايسه مي شوند. اين مقايسه براي اينكه انسان بتواند متناسب با شرايط تصميم بگيرد، ضروري است. براي مثال، هنگام عبور از كنار يك كيوسك تلفن، به خاطر مي آوريد كه بايد به يك شخص معين تلفن بزنيد. شماره تلفن وي را از حافظه دراز مدت مي گيريد. مقايسه اطلاعات جديد با اطلاعات ذخيره شده كه توسط حافظه كوتاه مدت انجام مي گيرد، براي موفقيت در روند يادگيري، از اهميت زيادي بر خوردار است. زيرا مفاهيم جديدي كه به يك شبكه موجود از اطلاعات ذخيره شده، پيوسته مي شوند و آسانتر به حافظه سپرده مي شوند. تركيب، توالي و نظم اين شبكه، كمك شاياني به فراگيري اطلاعات مي كند.

3- حافظه دراز مدت. هرچند كه اطلاعات در اين قسمت به صورت دراز مدت ذخيره مي شوند، ولي هر لحظه و بدون مشكل قابل دسترسي نيستند. زيرا اطلاعاتي كه بندرت مورد نياز هستند و خيلي كم از آنها استفاده مي شود، به صورت غير فعال در حافظه باقي مي مانند.
در حافظه دراز مدت، مفاهيم بر اساس اهميت آنها طبقه بندي مي شوند. در يك بخش آن، اطلاعاتي مانند: اشخاص، اشيا و اماكن به صورت دائم ذخيره مي شوند، اگر اين اطلاعات با وقايع خاصي همراه باشد، در بخش موقتي آن ثبت مي شوند. فراگيري مهارتها و فنوني كه نيازمند تحرك زياد هستند، مانند شنا، در بخش ديگري از حافظه دراز مدت ذخيره مي شوند.

بطور كلي، حافظه جاي ثابتي ندارد و مفاهيم در قسمتهاي مختلف مغز، حفظ و ذخيره مي شوند. براي مثال، اطلاعات يك گل سرخ در يك قسمت مغز ذخيره نشده است، بلكه ويژگيهاي شكل، رنگ، عطر و ... در بخش هاي مختلف آن ثبت و ضبط شده اند. هنگامي كه ما گل سرخ را به خاطر مي آوريم، كلية اجزاء و اطلاعات مربوط به اين گل، دوباره به صورت پيوسته ياد آوري مي شوند.

انتقال پيام، يكي از ويژگيهاي هر سلول تحريك پذيري است. سلول هاي عصبي اين خاصيت را بهتر نشان مي دهند. غشاي آنها در حالت آرامش، داراي يك پتانسيل الكتريكي 70 ميلي ولت است. عاملي كه موجب تحريك مي شود، محرك نام دارد. محرك مي تواند به شكل هاي مختلف (صدا، نور، الكتريسته و...) باشد و براي اينكه بتواند تحريك ايجاد كند، بايد از حد معيني به نام "شدت آستانه" كمتر نباشد. محرك ابتدا روي سلولهاي حسي تأثير مي گذارد. آنها نيز پيام را به سلول هاي عصبي انتقال مي دهند. در غشاي آنها پتانسيل عمل ايجاد مي شود كه پس از تحريك، پيام را نقطه به نقطه انتقال مي دهد و فوراً به حالت آرامش بر مي گردد. بين سلول هاي عصبي يا اين سلول ها با سلول هاي ماهيچه اي، فضاي كوچكي وجود دارد كه به فضاي سيناپسي معروف است. پيام ها در اين قسمت به صورت مواد شيميايي انتقال داده مي شوند. محرك از اين طريق، تصويري از خود بر جاي مي گذارد كه با تكرار آن به صورت پايدار، ذخيره مي شود. در واقع "تكرار"، اصل اساسي يادگيري محسوب مي شود.

چگونگي استفاده از حواس براي درك و فراگيري مفاهيم، اهميت ويژه دارد. با اينكه در اغلب موارد، يكي از آنها بيشتر به كار گرفته مي شود، ولي سنجيده و معقول خواهد بود كه اطلاعات از طريق چند حس كسب شوند. زيرا از اطلاعات دريافت شده توسط حس شنوايي فقط 20 درصد و توسط حس بينايي حدود 35 درصد به خاطر مي ماند. در مقابل، از مجموع آنچه ديده و شنيده ايم، تقريباً 50 درصد آن را بخاطر مي آوريم. در نتيجه، اگر در يادگيري از روشها و حواس مختلف استفاده شود، بازدهي و حضور ذهن افزايش خواهد يافت.

در روش تصويري، اطلاعاتي كه از طريق خواندن كتابها و متون، جداول و تصاوير به دست آمده اند، به بهترين شكل ذخيره مي شوند. آسانترين شيوه يادگيري، روش شنيداري است. در اين روش، مفاهيم از طريق شركت در جلسات بحث و سخنراني، گوش كردن نوارهاي آموزشي يا مطالعه با صداي بلند دريافت شده و به خاطر سپرده مي شوند. يكي ديگر از روشهاي يادگيري، تبادل اطلاعات از طريق شركت در سمينارها و بحث هاي گروهي است. در اين روش، طرح سؤال و پاسخگويي به آن از اهميت ويژه اي بر خوردار است. فرايند يادگيري را مي توان با حركت نيز تقويت كرد. براي مثال: مطالعه در هنگام راه رفتن، بخشهايي از متن را با ماژيك ماركر مشخص كردن، و اطلاعات مهم را از روزنامه و مجله و... جدا كردن، از جمله روشهاي حركتي هستند كه در فراگيري، بسيار مفيد واقع مي شوند.